Aby odpowiedzieć na pytanie naszej czytelniczki: „Dlaczego ufność w Boże Miłosierdzie jest zła, w obliczu czegoś dla nas niezrozumiałego?” wykazaliśmy w poprzedniej serii artykułów – “Wiara (fides) a ufność (fiducia) w ujęciu teologii katolickiej” (w kategorii: Wiara i rozum), zalecając jako lekturę uzupełniającą dogmatyką ks. Tylki, dlaczego postrzeganie wiary jako ufności (fiducia) oraz wykluczanie czynnika racjonalnego w wierze jest niebezpieczne i w sumie trudne z katolicyzmem do pogodzenia. Skoro uporaliśmy się z terminami „ufność” i „niezrozumiałe” przejdziemy do omówienia terminu „Boże Miłosierdzie”. O ile kwestie stosunku rozumu do wiary dotyczą teologicznej teorii poznania, która określa co, jak, na ile i dlaczego jest dla człowieka poznawalne, o tyle nauka o Miłosierdziu Bożym dotyczy tej części dogmatyki De Deo, która traktuje o przymiotach samego Boga (attributa Dei).[1]
Przymioty Boga (attributa Dei) i ich podział
Przymiotami Boga (attributa Dei) sensu stricto nazywamy te doskonałości, które według naszego sposobu myślenia, różnicą się od Jego istoty metafizycznej, do niej dochodzą i bliżej ją określają.[2] Suma przymiotów Boga tworzy bowiem fizyczną istotę Boga, natomiast jego istota metafizyczna polega na tym, że jest On sam samoistnym aktem istnienia (ipsum esse substistens) czyli mówiąc najprościej, że istnieje sam z siebie mocą samego siebie.[3]
Przymiotami Boga sensu lato jest wszystko to, co na temat Boga powiedzieć można, zatem także Jego ipsum esse (istotę metafizyczną) oraz własności (proprietates) trynitarne, poprzez które Osoby Trójcy Świetej rzeczowo (realiter) różnią się od siebie, skoro Bóg jest jeden, ale w trzech Osobach. Własnością Ojca jest bowiem Ojcowstwo, Tchnienie Czynne i niezrodzoność (innascibilitas), czyli to, że od nikogo nie pochodzi. Własnością Syna jest Synostwo i Tchnienie Czynne, a własnością Ducha Świetego jest Tchnienie Bierne. [4] Jednak nauka o przymiotach Bożych (attributa Dei) dotyczy istoty Boga wspólnej wszystkim trzem Osobom Trójcy i dlatego przynależy do działu: „O Bogu Jedynym” (De Deo uno), a nie do działu: „O Bogu w Trójcy Jedynym” (De Deo Trino).
Bóg jest absolutną Jednością, którą jednak poznajemy jakość wielość Jego przymiotów. Można to porównać do światła, które chociaż jedno i “białe” dzieli się przechodząc przez pryzmat na mnogość kolorów. Różnicowania tego dokonuje jednak pryzmat, nie światło, wydobywając to zróżnicowanie, które jest zasadniczo czymś jednym w jedności. Ze względu na specyfikę naszego poznania i myślenia, które poznaje sukcesywnie nie całościowo, przymioty Boga (attributa) stanowiące Jedno i Nim Jednym dzielimy na:
- Negatywne i pozytywne, zależnie od tego czy orzekamy je poprzez negację (via negationis) czy też poprzez afirmację (via afirmationis) przymiotów Bożych w odniesieniu do stworzenia. Negatywne przymioty to między innymi: niezmienność, niestworzoność, wieczność, gdyż takie stworzenie nie jest. Pozytywne przymioty, które w stopniu doskonałym znajdują się w Bogu, w stopniu niedoskonałym natomiast w stworzeniu to np. wszechmoc, dobroć, sprawiedliwość.
- Pośrednie i bezpośrednie. W przymiotach pośrednich (duchowość, prawda, piękno por. Rdz 1,26) Bóg daje w pewnym stopniu udział stworzeniu, jednak udział w przymiotach bezpośrednich (aseiczność,[5] moc stwarzania) jest dla stworzenia niemożliwy.
- Absolutne i względne. Pierwsze odnosimy do Boga samego w sobie (jedność, piękno), drugie natomiast orzekamy w relacji Boga do stworzeń (wszechobecność, miłosierdzie).
- Spoczywające i czynne. Pierwsze ukazują się nam jako sposoby Jego bytowania (prostota, wieczność), drugie są wyrazem życia Bożego (poznanie, miłość).
Nie zamierzamy relacjonować tutaj całej rozległej nauki o przymiotach Bożych, która w podręcznikach dogmatyki zawiera sporo miejsca. Tak przykładowo w podręczniku dogmatyki Hoffmanna nauka ta podana jest na 129 stronach,[6] w synopsie Tanquereya na 77 stronach,[7] u Diekampa-Jüssena na 95 stronach,[8] a u samego św. Tomasza w 26 kwestiach, co daje w wydaniu Summy Mariettiego jedynie 191 stron przy wielkości czcionki 8 wydruku.[9] Słowem jest tego dużo i można by w tym miejscu parafrazować słowa piosenki Anny Jantar „Zanim powiesz »Bóg«, zmilcz”.[10] Dlatego też ograniczymy się do wyliczenia przymiotów Bożych ujęciu w Hofmanna i Diekampa-Jüssena.
Chociaż przymiotów Boga oddających Jego nieskończoną doskonałość jest nieskończenie wiele (patrz powyższy obraz oddający immenencję Bożą), to teologia ograniczyła ich liczbę do 33 i przestawia je następująco:
I. Przymioty Bożego bytu (attributa essendi)
- Aseiczność (asseitas)
- Samodzielność lub niezależność (independentia)
- Konieczność (necessitas)
- Prostota (simplicitas)
- Nieskończoność (infinitas)
- Absolutna doskonałość (perfectio abstoluta)
- Niezmienność (immutabilitas)
- Niezmierzoność lub ponadprzestrzenność (immensitas)
- Wszechobecność (omnipraesentia)
- Wieczność (aeternitas)
- Jedność (unitas)
- Prawdziwość (veritas)
- Dobroć (bonitas)
- Piękno (pulchritudo)
- Godność (dignitas)
- Jedyność (singularitas)
- Ponadświatowość lub oddzielenie od świata (distinctio a mundo)
- Osobowość (personalitas)
II. Przymioty Bożego działania (attributa actuositatis)
A. Przymioty Bożego poznania
19.Wiedza (scientia)
20. Poznanie (cognitio)
21. Mądrość (sapientia)
B. Przymioty Bożego chcenia
- Wola (voluntas)
- Wolność (libertas)
- Świętość (sanctitas)
- Łaskawość (benignitas)
- Sprawiedliwość (iustitia)
- Sprawiedliwość karząca (iustitia vindicativa)
- Miłosierdzie (misericordia)
- Prawdziwość (veracitas)
- Wierność (fidelitas)
- Przymioty Boskiego przewidywania i zarządu światem
- Opatrzność (providentia)
- Powszechna wola zbawcza (universalitas voluntatis salvificae)
- Predestynacja (praedestinatio)
D. Przymioty Boskiej mocy
- Wszechmoc (omnipotentia)
- Wszechwładza (dominium absolutum)
Zważywszy na fakt, że wyżej wymienione 33 przymioty Boga powstały na drodze streszczenia i kategoryzacji wszystkich biblijnych i pobożnościowych przymiotów Boga, nasuwa się pytanie, jak ma się jedność i prostota istoty Boga do mnogości jego przymiotów. Czy istnieją w Bogu różnice? Czy przymioty te różnią się między sobą realnie czyli rzeczowo? Czy też są to jedynie różnice poznającego ludzkiego umysłu? Odpowiadając na to pytanie stwierdzić trzeba, iż Bóg jako taki jest dla nas w swojej istocie niepoznawalny, czyli 100% Boskiej istoty poznać na tym świecie nie możemy. Jak podaje konstytucja dogmatyczna Dei Filius niemożność 100% poznania dotyczy nie tylko istoty Boga, ale także Bożych tajemnic:
„[46] Boże bowiem tajemnice, z samej natury swojej w tak wielkim stopniu wykraczają poza stworzony umysł, że choć przekazane przez Objawienie i przyjęte przez wiarę, to jednak nadal są ukryte za zasłoną wiary i pozostają ogarnięte niejako mgłą, dopóki podczas tego śmiertelnego życia »pielgrzymujemy z dala od Pana, bowiem pielgrzymujemy w wierze, a nie w widzeniu«”.
Dlatego przyjąć trzeba, że przymioty Boże mówią o Bogu cokolwiek, nie mówią jednak wszystkiego.
[1] Za Diekamp-Jüssen, Katholische Dogmatik, Alverna: Wil 2013, 141.
[2] Tamże.
[3] Tamże, 136. Chwilowo pominiemy objaśnianie, co określenie ipsum esse substistens dokładnie znaczy, gdyż wymaga to przedstawienia całej tomistycznej teorii bytu. Św. Tomasz objaśnia to pojęcie w Summ. Theol. 1.1., q. 13. a. 4.
[4] Diekamp-Jüssen, 310-311.
[5] Aseiczność oznacza, że Bóg istnieje a se, czyli sam z siebie, jako że nie potrzebuje żadnej innej przyczyny.
[6] Hoffmann, Adolphus O.P., Theologiae dogmaticae manuale, T. 1, Paris 1949, 163-292.
[7] Tanquerey, A., Synopsis theologiae dogmaticae, T. 2, Paris 1935, 255-332.
[8] Diekamp-Jüssen, dz. cyt., 146-241.
[9] S. Thomas Aquinatus, Summa theologica, editio VI. Taurinensis, ed. Marietti: Roma 1894, 1-191.
[10] Anna Jantar, „Nie wierz mi, nie ufaj mi”. Tekst oryginału brzmi: „Zanim coś powiesz, zmilcz”.
